Als vervolg op de winnende inzending MeerWaard! voor de E.O. Wijersprijsvraag 2019-2020, waarbinnen de Alblasserwaard een van de deelnemende regio’s was, zijn we met steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie ons verder gaan verdiepen in de mogelijkheden van een ‘ruilverkaveling 2.0’ voor de Binnenwaard. De Binnenwaard is het venige hart van de Alblasserwaard, waar veel maatschappelijke opgaven bij elkaar komen. Denk aan bodemdaling door oxidatie van het veen en de daarmee samenhangende uitstoot van CO2, toekomstbestendig waterbeheer, een goede waterkwaliteit en de zorg om biodiversiteit, mede in relatie tot stikstof. In het ontwerpende onderzoek stellen we ons de vraag of een kleinschalige herverkaveling een van de middelen kan zijn om het bodem- en watersysteem leidend te laten zijn voor het landgebruik. Allereerst is er door het bureau SteenhuisMeurs een historisch onderzoek gedaan naar de eerste ruilverkaveling in de Alblasserwaard; de grootste ruilverkaveling van West-Europa. Vervolgens zijn er talrijke keukentafelgesprekken gevoerd met boeren en natuurbeschermers om te inventariseren of er behoefte is aan een ‘waardenverkaveling’, waarbij op een bredere manier wordt gekeken naar de waarden en waardering van het landschap. Van de eerste fase is een video gemaakt door Visser Media uit Alblasserdam:
“De tijd van ‘het-zal-zo’n-vaart-niet-lopen’ is echt wel voorbij, als je nu omschakelt heb je nog de tijd, als je het over tien jaar moet doen heb je de tijd niet meer”, aldus een van de jonge boeren die wij spraken in de video. Hij ziet kansen om zich aan te passen, waarbij hij nadrukkelijk ook de vraag stelt of elke collega-boer, of beter gezegd elk bedrijfstype, nu wel op de goede plaats in het landschap zit, als je denkt vanuit een toekomstbestendig bodem- en watersysteem.
Anatomie van de Wilg
Voor een mogelijke herverkaveling is een grondinstrument nodig met bijvoorbeeld een provinciale grondbank en een gebiedsfonds. De Wilg (Wet inrichting landelijk gebied) is daarbij het wettelijk kader, waarbij de provincie het bevoegd gezag is. Voor de tweede fase van ons onderzoek (december 2020 – september 2023) werken we nauw samen met het Kadaster en via een ‘Anatomie van de Wilg’ is het wettelijk kader beeldend en begrijpbaar gemaakt. Door een excursie naar gebiedsprocessen elders in Nederland – zoals Aldeboarn De Deelen in Friesland – waar ook de vraag naar een ruilverkaveling 2.0 speelt, is het proces nader onderzocht (wie pakt de regie, wie faciliteert en hoe?).
De grondpuzzel opnieuw leggen
Was de ruilverkaveling na de Tweede Wereldoorlog eenduidig gericht op ‘nooit meer honger’, de huidige opgaven op het gebied van klimaat, water en biodiversiteit vragen om een meerduidige aanpak. Die meervoudige inrichtingsopgave wordt momenteel ingevuld met de ‘gebiedsgerichte aanpak’. Opvallend is dat het grondinstrument als middel in die aanpak onderbelicht blijft. Tegelijkertijd is ‘water en bodem’ sturend geworden in het rijksbeleid, waarbij het de vraag is of elk agrarisch bedrijfssysteem wel op de juiste plek zit in het landschap van de toekomst. Kortom, we zullen de grondpuzzel opnieuw moeten leggen.
In het meerjarige onderzoek naar een ‘waardenverkaveling als ruilverkaveling 2.0’ hebben we onderzocht wat nodig is om tot een kleinschalige herverkaveling in het landelijk gebied te komen. Hoe begin je? Wat heb je nodig? En wat kan de Wilg (Wet inrichting landelijk gebied) als wettelijk kader betekenen? Kan het boeren zekerheid geven in onzekere tijden? Belangrijke aanbeveling is om binnen de wettelijke herverkaveling het sociale spoor, het ruimtelijke ordeningsspoor en het economische spoor bij elkaar te brengen. Want de waarde van de grond is niet altijd gelijk aan de prijs van de grond. De suggestie is dan ook om de zogenaamde ruilklassen in het ruilplan, als onderdeel van de herverkaveling, opnieuw tegen het licht te houden (ruilklassenkaart 2.0). In het verslag is de door ons opgedane kennis over het grondinstrument in relatie tot herverkaveling, gebiedsprocessen en ruimtelijke ordening gegeneraliseerd en toegankelijk gemaakt voor andere gebiedsgerichte aanpakken in Nederland.
Met veel dank aan de steun van Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en de kennis van Johan Heinen (Kadaster), Teunis Jacob Slob (agrariër), Luuk Oevermans (Staatsbosbeheer), Arjan Karssen (grafisch ontwerp) en vele anderen. Voor de volledige publicatie “De ‘waardenverkaveling’ als ruilverkaveling 2.0. Hoe kunnen we de grondpuzzel opnieuw leggen?” klik hier >>>
